Ý chí là một năng lực tinh thần cơ bản, đóng vai trò trung tâm trong việc định hình hành động của con người, cả ở cấp độ cá nhân và tập thể. Về mặt triết học, ý chí là một yếu tố then chốt trong đạo đức học, vì nó là nền tảng cho các hành động có chủ đích. Mối liên hệ nội tại giữa ý chí và hành vi hướng mục tiêu, đòi hỏi sự nỗ lực, đã khẳng định tầm quan trọng phổ quát của nó trong trải nghiệm con người và động lực xã hội.
Trong nghệ thuật, ý chí cá nhân được thể hiện như một biểu tượng của sự dấn thân. Người nghệ sĩ dùng nghệ thuật như công cụ để thể hiện ý chí của mình một cách sống động nhất. Việc thể hiện cái tôi cá nhân qua các tác phẩm nghệ thuật là một nghi thức thiêng liêng mà người nghệ sĩ luôn trân trọng và hướng tới. Nhưng trong những trường hợp đặc biệt, ý chí cá nhân có thể sẽ phải lùi lại một bước, nhường chỗ cho một điều cao cả hơn, đó là ý chí tập thể.
|
Sinh năm 1906 tại Hà Nội, Tô Ngọc Vân sớm bộc lộ tài năng hội họa thiên bẩm. Sau khi tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương danh tiếng, ông nhanh chóng khẳng định vị thế của mình trong làng mỹ thuật Việt Nam. Trước cách mạng, ông được biết đến rộng rãi với các tác phẩm sơn dầu mang đậm bản sắc dân tộc, đặc biệt là Thiếu nữ bên hoa huệ và Hai thiếu nữ và em bé. Những tác phẩm này được ghi nhận nhờ sự kết hợp hài hòa giữa tinh hoa hội họa phương Tây và vẻ đẹp truyền thống Việt Nam. Các tác phẩm trước đó của ông thường gắn liền với một phong cách nghệ thuật “tiểu tư sản”, thể hiện con người của Tô Ngọc Vân, một người yêu cái đẹp, sự lãng mạn và mộng mơ.
Tác phẩm khắc gỗ Hà Nội vùng đứng lên đại diện cho một sự chuyển mình to lớn trong quan điểm nghệ thuật và tư tưởng của Tô Ngọc Vân, là một ví dụ điển hình cho sự biến đổi sâu sắc mà cả một thế hệ họa sĩ đã trải qua trong thời kỳ cách mạng này. Về sự khó khăn to lớn trong chính con người ông, khi nói về sự chuyển đổi này, Tô Ngọc Vân đã từng tâm sự: “Cuộc kháng chiến đã làm xiêu đổ những giá trị tư tưởng cũ, chúng tôi muốn đoạn tuyệt với cái dĩ vãng nghệ thuật mà giờ nghĩ tới sự chuyển biến đó, chúng tôi cảm thấy khó khăn, nặng nề như chuyển một trái núi…” Hòa mình trong thực tế kháng chiến, được cụ thể hóa bởi cuộc sống và đấu tranh hàng ngày của những người dân thường, dân quân và bộ đội, Tô Ngọc Vân đã phá vỡ những ranh giới nghệ thuật duy mỹ trước kia, vốn thường được lý tưởng hóa. Thực tế mới này đã khiến ông phải khắc họa các nhân vật của mình trong những bối cảnh mới, truyền cho họ những tình cảm và suy nghĩ mới phù hợp với thay đổi sâu sắc của thời đại.
Ông đã dành trọn vẹn tài năng và sức lực của mình cho cuộc kháng chiến, được thúc đẩy bởi một mong muốn vô tư là cống hiến cho Tổ quốc, từ đó mở rộng thế giới quan của mình và phấn đấu đạt được sự hoàn thiện, thống nhất giữa hình thức nghệ thuật và nội dung cách mạng. Sự chuyển đổi của hình tượng người phụ nữ Việt Nam trong tranh của Tô Ngọc Vân thời kỳ cách mạng là một điểm đáng chú ý. Ban đầu, họa sĩ nổi tiếng với việc khắc họa những người phụ nữ đẹp theo quan niệm duy mỹ, điển hình là các tác phẩm như Thiếu nữ bên hoa huệ. Tuy nhiên, trong Hà Nội vùng đứng lên, hình ảnh người phụ nữ e ấp ngày ấy, giờ bỗng trở thành một người phụ nữ kiên cường khi Tổ quốc kêu gọi. Trong tranh, người phụ nữ ấy dù vẫn giữ được vẻ thanh tú, nhưng lại được Tô Ngọc Vân điểm thêm nét mặt cương nghị, tư thế sẵn sàng, và mái tóc của cô bùng lên như ngọn lửa của lòng yêu nước, điều đó càng làm đẹp hơn hình ảnh của người phụ nữ Việt Nam kiên cường bất khuất.
Điều này đại diện cho một sự thay đổi tư tưởng và nghệ thuật triệt để: từ một lý tưởng thụ động, mang tính thẩm mỹ sang một biểu tượng tích cực, tượng trưng cho ý chí quốc gia, sự kiên cường và tinh thần cách mạng. Cuộc cách mạng không chỉ thay đổi chủ đề sáng tác của họa sĩ; nó đã định nghĩa lại một cách cơ bản ý nghĩa và vai trò của hình ảnh người phụ nữ trong nghệ thuật quốc gia, biến nhân vật người phụ nữ trong tranh từ một đối tượng suy tư thành một biểu tượng mạnh mẽ, năng động của sự kháng cự và xây dựng đất nước. Sự chuyển đổi này phản ánh và song hành với sự thay đổi xã hội rộng lớn hơn, nơi phụ nữ Việt Nam tích cực tham gia và định hình cuộc đấu tranh của dân tộc.
Lời tâm sự của Tô Ngọc Vân, “Tôi thấy giờ đây hội họa đã có thể bắt đầu với cuộc sống đổi mới của đất nước”, không chỉ là một tuyên ngôn nghệ thuật mà còn là sự nhận thức sâu sắc về vai trò của người nghệ sĩ trong một xã hội đang chuyển mình. Tinh thần cổ động trong tác phẩm của ông không đơn thuần là tuyên truyền khô khan mà là sự thăng hoa của một ý chí cá nhân hòa vào dòng chảy lịch sử dân tộc.
Ngày nay, khi bối cảnh xã hội đã thay đổi, tinh thần cổ động trong nghệ thuật không còn mang tính trực diện và khẩn trương như thời chiến. Thay vào đó, nó biểu hiện dưới những hình thức tinh tế và sâu sắc hơn. Nghệ thuật cổ động hiện đại có thể là những tác phẩm điêu khắc công cộng tôn vinh lịch sử, những bức tranh tường kể câu chuyện về văn hóa địa phương, hay những dự án nghệ thuật đương đại đặt ra câu hỏi về các vấn đề xã hội. Chẳng hạn, một tác phẩm sắp đặt có thể thúc đẩy ý thức bảo vệ môi trường, hoặc một bộ phim tài liệu có thể khơi dậy lòng tự hào dân tộc. Tinh thần cổ động đã chuyển từ kêu gọi hành động sang khơi dậy suy tư, từ thúc đẩy ý chí sang kiến tạo, đối thoại. Nó vẫn là một công cụ mạnh mẽ để kết nối cộng đồng, định hình nhận thức và thể hiện ý chí tập thể, nhưng với một ngôn ngữ nghệ thuật cởi mở và đa chiều hơn.
Cuộc đời và sự nghiệp của Tô Ngọc Vân là minh chứng sinh động cho mối quan hệ biện chứng giữa ý chí cá nhân và ý chí dân tộc. Ban đầu, ý chí cá nhân của ông thể hiện ở khát vọng theo đuổi cái đẹp lãng mạn, thuần túy, mang đậm dấu ấn cá nhân. Ông đã thành công với phong cách nghệ thuật duy mỹ ấy, nơi cái tôi nghệ sĩ được thể hiện một cách trọn vẹn nhất. Tuy nhiên, khi đất nước bước vào cuộc kháng chiến, ý chí dân tộc, với mục tiêu giành độc lập, tự do, đã trở thành một sức mạnh to lớn, lay chuyển mọi giá trị cũ.
Đối mặt với sự chuyển mình này, Tô Ngọc Vân đã không lựa chọn bảo thủ hay trốn tránh. Ông đã dũng cảm dấn thân, chấp nhận thách thức để hòa cái tôi nghệ sĩ vào cái chung của dân tộc. Sự chuyển đổi này không phải là sự phủ nhận hay đánh mất cái tôi mà là sự thăng hoa của cái tôi. Ý chí cá nhân của ông đã được tiếp thêm sức mạnh từ ý chí dân tộc, trở nên vững vàng và cao cả hơn. Chính trong sự hòa quyện đó, ông đã tạo ra những tác phẩm có giá trị lớn hơn cả sự thuần túy thẩm mỹ, những tác phẩm mang tính thời đại, có khả năng lay động lòng người và cổ vũ tinh thần chiến đấu.
Từ câu chuyện của Tô Ngọc Vân, chúng ta có thể thấy rằng, ý chí cá nhân và ý chí dân tộc không phải lúc nào cũng mâu thuẫn. Trong những bối cảnh lịch sử nhất định, chúng có thể bổ sung và nâng đỡ nhau, tạo nên một sức mạnh phi thường. Ý chí cá nhân là động lực để người nghệ sĩ sáng tạo, trong khi ý chí dân tộc là nguồn cảm hứng vô tận, là mục tiêu cao cả để người nghệ sĩ hướng tới.
