Từ làng quê Từ Sơn, Bắc Ninh, nơi Lữ Huy Nguyên sinh ra và trưởng thành, từng con chữ của ông chạm vào từng ngóc ngách của thời gian, ánh sáng và bóng tối, dồn nén bao suy tư vào những câu thơ, những bản thảo. Như tà áo dài tứ thân truyền thống quấn quanh thân người con gái Kinh Bắc, quê hương quan họ, những vần thơ của ông vừa nhẹ nhàng, vừa đằm thắm, vừa kiên cường - thấm đẫm đất đai quê hương. Hãy để từng câu chữ dẫn dắt chúng ta vào ngôi đền thờ tưởng nhớ ông, nơi ánh lửa của sự dấn thân vẫn cháy sáng từ những điều giản dị, nhưng đầy quyết đoán.
Có những con người đến với đời bằng sự lặng lẽ, nhưng khi đi qua rồi, họ để lại phía sau những ánh sáng bền bỉ đến mức không thời gian nào xóa nhòa được. Lữ Huy Nguyên (1939-1998) - nhà thơ, Giám đốc Nhà xuất bản Văn học những năm 80-90 thế kỉ XX - là một người như thế. Ở ông, sự dấn thân không phô trương, mà bền bỉ như ngọn lửa thắp trong tâm tưởng. Một đời làm thơ, làm sách, kiên nhẫn gạn đục, khơi trong giữa những biến động của thời cuộc, ông đã để lại một di sản âm thầm mà sáng chói cho nền văn học và văn hóa đọc nước nhà.
Những năm tháng sau Đổi mới, giữa ngổn ngang bao nhiêu toan tính thị trường và cơn lốc văn hóa hỗn độn, Lữ Huy Nguyên đứng ở vị trí Giám đốc Nhà xuất bản Văn học - một chiếc ghế không chỉ đòi hỏi bản lĩnh nghề nghiệp mà còn là bản lĩnh con người. Ông không chỉ là một nhà thơ đích thực với tâm hồn nhạy cảm mà còn là nhà quản lí xuất bản dũng cảm và tiên phong, để lại dấu ấn sâu đậm trên văn đàn Việt Nam cuối thế kỉ XX. Trong vai trò Giám đốc Nhà xuất bản Văn học những năm 1988-1998, ông làm việc giữa một giai đoạn đầy biến động: xã hội đổi mới, tư duy văn hóa cũng cần một cuộc cách mạng. Nhiều nhà văn, nhà thơ khát khao nói tiếng nói thật của mình, nhưng xuất bản vẫn còn là địa hạt bị kiểm soát khắt khe, nặng nề bởi định hướng chính trị và tư tưởng.
|
Nguyên chọn đi một con đường khó: giữ cho nhà xuất bản này một địa chỉ văn hóa trong sạch về nghề nghiệp, nơi vẫn dành chỗ trang trọng cho những giá trị văn học chân chính, vừa âm thầm mở ra những cánh cửa tự do thận trọng cho văn học. Ông luôn được giới cầm bút nể trọng bởi sự lắng nghe, sự khuyến khích những sáng tạo mới và tinh thần bảo vệ tác giả. Ông không chỉ là người “duyệt bản thảo” mà còn là người đồng hành, chia sẻ, dám chịu trách nhiệm.
Hai minh chứng tiêu biểu cho bản lĩnh và tầm nhìn ấy chính là quyết định táo bạo và để đời của Lữ Huy Nguyên với việc xuất bản tập thơ Chân dung nhà văn của nhà thơ Xuân Sách, năm 1992. Tập thơ này, với những chân dung văn nhân được vẽ bằng chữ sống động, sắc sảo, pha chút dí dỏm, có khi gây tranh luận gay gắt, chạm vào những vùng nhạy cảm của sinh hoạt văn học đương thời. Trong bối cảnh ấy, việc cho in tập thơ là một quyết định đầy rủi ro - dễ bị hiểu lầm, thậm chí dễ bị quy kết về tư tưởng. Nhưng Lữ Huy Nguyên đã kiên quyết bảo vệ giá trị nghệ thuật và tinh thần đối thoại của tập thơ. Ông hiểu rằng, văn chương không thể sống bằng sự tô vẽ giả dối. Chính nhờ bản lĩnh này, Chân dung nhà văn đã ra đời, dậy sóng văn đàn, mở ra không khí sinh hoạt văn nghệ cởi mở, thẳng thắn hơn. Nó còn minh chứng cho một giai đoạn những người làm văn học dám tự “phê bình và tự phê bình” bằng nghệ thuật, điều rất hiếm thấy trước đó.
Và tiếp sau, năm 1993, ông ký in Những bậc thầy văn chương thế giới - tư tưởng và quan niệm (Lê Huy Hòa và Nguyễn Văn Bình biên soạn), tập sách truyền tải “những tư tưởng, quan niệm văn chương khác với cách nhìn truyền thống của chúng ta để bạn đọc có dịp so sánh, tham khảo”. Tập sách đã trở thành một tài liệu tham khảo bổ ích cho các nhà văn mọi thời đại nhưng cũng mang đến cho ông lắm sự phiền toái, hệ lụy từ cơ quan bảo vệ văn hóa. Nhưng mọi việc cũng qua, nhờ cái tâm trong sáng của ông. Và “bạn bè tin, cả ông nữa cũng tin rằng với những bông hoa chỉ biết vô tư dâng hiến sẽ chả ai thô bạo đưa tay ra ngắt” (cách nói của nhà văn Nguyễn Bình Phương).
Trong một bối cảnh không ít dè dặt và nghi ngại, việc cho in Chân dung nhà văn và Những bậc thầy văn chương thế giới thực sự là một hành động dũng cảm, thể hiện bản lĩnh và sự trân trọng tự do sáng tạo của Lữ Huy Nguyên đối với văn chương. Không ồn ào, không đao to búa lớn, nhưng Lữ Huy Nguyên đã âm thầm góp phần đẩy cánh cửa của tự do văn nghệ rộng thêm một khoảng sáng bằng chính sự quyết đoán của mình.
Lữ Huy Nguyên, từ những tác phẩm có giá trị về học thuật, trong nhận diện tổng kết giai đoạn, trào lưu văn học như: Văn học qua những chặng đường (1993-1998), Ấn tượng văn chương (1999)… đến các tổng tập, tuyển tập văn học về các nhà văn lớn Ngô Tất Tố, Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính, Nguyễn Tuân, Thế Lữ, Xuân Diệu…, đã chứng tỏ khối lượng kiến thức đồ sộ của sức đọc, sức viết, có những đóng góp đáng nể về học thuật. Ngoài ra, trong suốt nhiệm kì trên cương vị quản lí, ông còn khuyến khích và cho xuất bản nhiều tác phẩm quan trọng đánh dấu sự đổi mới của văn học Việt Nam như: các sáng tác thời hậu chiến, văn học phản tỉnh, những tập truyện ngắn sắc bén của các cây bút thế hệ 7x… Ngoài ra, ông luôn ủng hộ các nhà văn trẻ, nâng đỡ các gương mặt mới, kiên trì tìm kiếm và giới thiệu những tác phẩm có giá trị lâu dài cho nền văn học. Ông hiểu rằng, để dựng xây một nền văn chương đích thực, cần phải cất công chọn lọc, gieo trồng những hạt giống “tinh hoa”, dù phải chờ lâu mới cho quả ngọt… Có những ánh lửa âm thầm, thắp lên không phải để rực rỡ một đời người, mà để soi lối cho muôn đời sau.
|
Về phần mình, trước ngày ông đột ngột ra đi bởi căn bệnh quái ác, ngoài sự nghiệp của một nhà thơ, ông đã để lại cho đời 50 đầu sách biên khảo - lý luận - phê bình và sưu tầm - tuyển chọn, đủ thấy sức làm việc và sự dày công của ông trong lĩnh vực này.
Như thế, Lữ Huy Nguyên, bằng đôi tay lặng lẽ và trái tim bền bỉ, đã âm thầm mở cánh cửa tự do cho chữ nghĩa Việt Nam trong những năm tháng gian nan nhất.
Hơn hai mươi năm sau ngày Lữ Huy Nguyên lặng lẽ ra đi, dấu ấn của ông trong lòng những người làm văn chương vẫn còn lấp lánh như ánh sao khuya. Bạn bè, những người từng sống bên ông, cả các cộng tác viên của nhà xuất bản đều có chung cảm nhận: Ông lành tính, làm việc cẩn trọng và chu đáo. Đồng nghiệp nhớ về ông - không chỉ như một giám đốc của một nhà xuất bản lớn, mà như một người tri kỉ âm thầm. Người ta nhắc đến ông với sự trân trọng, bởi trong những năm tháng gian khó ấy, ông đã là người “chống đỡ” cho những giọng nói trung thực, bảo vệ những tìm tòi sáng tạo khi chúng còn mong manh nhất. Di sản lớn nhất mà Lữ Huy Nguyên để lại, có lẽ không chỉ nằm ở những tập sách ông đã cho cho in, những tác giả ông đã nâng đỡ, mà còn ở một khí chất văn hóa: khí chất của một người làm văn học biết nghe tiếng thì thầm của đổi thay, dám mở cửa cho tự do bước vào văn đàn. Trong lịch sử Nhà xuất bản Văn học, giai đoạn ông làm Giám đốc đã trở thành một mốc son lặng lẽ:
Một thời kì mà xuất bản không chỉ là nơi “phát hành sách” mà còn thực hiện sứ mệnh làm cho tư tưởng cởi mở, làm cho trái tim người đọc rộng hơn.
Một thời kì mà những tập sách như Chân dung nhà văn, Những bậc thầy văn chương thế giới - tư tưởng và quan niệm đã định hình lại cách tiếp cận nghệ sĩ, văn nghệ sĩ trong đời sống xã hội, cả cách tiếp nhận tư tưởng và quan niệm văn chương rộng mở cùng những phương pháp sáng tác phong phú, đa dạng…
Một thời kì mà qua từng bản thảo được lựa chọn, ông thắp lên hi vọng rằng văn chương Việt Nam sẽ có ngày bước đi tự tin trên đôi chân của chính mình. Có thể nói, Lữ Huy Nguyên đã sống một đời lặng lẽ nhưng bền bỉ vì văn chương, vì tự do tư tưởng, vì niềm tin vào cái đẹp không thể bị khuất phục.
Và giờ đây, khi nhớ về ông - người anh đã về “bên kia thềm nắng” - chỉ xin được thầm đọc vài câu thơ như một lời tri ân ân lặng lẽ: Có những người đi không tiếng động/ Mà sáng mãi một vòm trời văn chương/ Lữ Huy Nguyên - người lặng thầm chống đỡ/ Cho tự do nảy lộc giữa đêm trường.
